Zimowa ekstrema
Na trasie przeszliśmy niezliczoną ilość wąwozów, jarów, dolin, zdobyliśmy wiele wzgórz, przeszliśmy kilka rzek i strumieni (niektóre korytem po lodzie), spotkaliśmy dużo zwierząt (sarny, zające, jastrzębie, kruki i inne), a do tego wspaniałe krajobrazy pokryte białą kołdrą. Uwieńczeniem naszego wysiku był pałac w Samostrzelu.
Poniżej historia tego uroczego miejsca.
W roku 1429 właścicielem Samostrzela był Grzymisław, przez historyków uznawany za protoplastę rodu Samostrzelskich. Ostatnim z rodu Samostrzelskich był Paweł, fundator drewnianego kościoła w Sadkach, zmarły prawdopodobnie w 1587 roku. Wymarcie rodu Samostrzelskich spowodowało, iż wieś wraz z przynależnymi do niej osadami była kolejno we władaniu rodzin: Orzelskich, Grudzińskich, Opalińskich i Łąckich, a w roku 1698 cały klucz samostrzelski z wsiami: Mrozowo, Kraczki, Żelazno kupił Piotr z Bnina Bniński. W tej rodzinie majątek pozostawał do II wojny światowej.
Zewnętrznym miernikiem świetności rodu Bnińskich miał się stać pałac, który traktowano jako rodowe gniazdo. Budowę pałacu rozpoczął Piotr Bniński, a kontynuował jego syn Wojciech. Pałac powstał w latach 1740 - 1749, a jego architektem był Merkier ze Szczecinka. Pałac zlokalizowano na północ od wsi i zabudowy folwarcznej w malowniczej, krętej dolinie Rokitki. Wcześniej istniał w tym miejscu dwór, zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego w XVII wieku.
Budynek pałacowy powstał na rzucie litery "E", elewacją frontową zwrócony na południe. Z pierwotnego wyglądu budynku, elewacja ta zachowała się najlepiej. Tu też, w ryzalicie środkowym, umieszczono główne wejście do pałacu. Inaczej natomiast rozwiązano elewację ogrodową. W partii centralnej umieszczono owalny ryzalit, występujący nieco przed budynek, a z obu jego stron dodano boczne, prostokątne ryzality, również wychodzące nieco poza boczne ściany pałacu. Budynek miał obszerne piwnice przykryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, a centralnie usytuowana sień przecinała jego korpus na przestrzał. Z obu stron sieni mieściły się pomieszczenia w układzie amfiladowym (przejściowym). Na piętrze, nad sienią, znajdował się reprezentacyjny salon.
Przebudowa przeprowadzona około 1830 roku według projektu Karola Fryderyka Schinkla, nadała obiektowi charakter klasycystyczny. Z obu stron pałacu powstały przybudówki, cofnięte nieco w stosunku do elewacji frontowej pałacu. W przybudówce na piętrze od strony wschodniej powstała loggia, pełniąca funkcję widokową, a na piętrze ryzalitu - balkon widokowy z wejściem z salonu. Ostatecznie amfiladowy układ pałacu został zlikwidowany na rzecz obszernych holów i korytarzy, koncertowej sali rotundowej, dużych salonów czy mniejszych pokoi wypoczynkowych. Wszystko przyozdobione było marmurami, drogocenną boazerią i dziełami sztuki. Eliptyczną salę na parterze powiązano z parkiem, wybijając w owalnym ryzalicie środkowym trzy otwory wyjściowe, przekształcając salę w w pomieszczenie typu sala terrena, zapewniające powiązanie wnętrza rezydencji z parkiem. Prace budowlane objęły także pomieszczenia piwnicy, które pod wschodnią częścią budynku uległy całkowitemu przekształceniu.
Największe zmiany w pałacu i jego otoczeniu nastąpiły około 1880 r. za czasów Ignacego Bnińskiego i jego żony Emili z Korzbok - Łąckich. Kolejnej przebudowy pałacu podjął się wybitny cesarski architekt Franz Schwechten, natomiast otoczenia, jeden z najlepszych europejskich architektów od parków i ogrodów - Francuz Edward André oraz dendrolog - Belg Beisenso de Kolono. Zmianom uległ dach i elewacje pałacu, łącznie z wykrojem otworów wejściowych i okien. Ryzalit ogrodowy oraz przybudówki boczne pałacu otrzymały attykę balustradową. Przy ryzalicie zachodnim dodano parterową pergolę. Znaczne prace objęły wnętrza pałacu: sień podzielono na dwie - nierównej wysokości - części, połączone schodami. Zachowane fragmenty świadczą, że w wystroju wprowadzono elementy neorenesansowe jak np. sufity kasetonowe. Powiększono i przekomponowano założenie parkowe - mianowicie założono ogród tarasowy, usytuowany na stoku wzgórza, na którym wzniesiono pałac. Do 1939 r. zespół pałacowo - parkowy w Samostrzelu uważany był za jedną z najwspanialszych rezydencji rodowych Polski północnej.
W obecnym kształcie główna, trzynastoosiowa fasada pałacu, zwrócona na południe, poprzedzona jest okazałym gankiem z czterema kolumnami doryckimi, podtrzymującymi taras pierwszego piętra. Po żeliwnej balustradzie tarasu - utrzymanej w konwencji klasycyzmu, nie ma już śladu. Kondygnację przyziemia ozdobiono boniowaniem. Ryzalit środkowy, podobnie jak dwa ryzality boczne, otrzymał zwieńczenie w postaci trójkątnych tympanonów. Odnajdujemy w nich wizerunek Orła Białego - pośrodku, zaś w tympanonach bocznych motywy heraldyczne z herbami Łodzia - Bnińskich i Korzbok - Łąckich. Z kolei trzy zamknięte arkadowo reliefy nadokienne ryzalitu środkowego wypełnia roślinna dekoracja stiukowa. Wszystkie ryzality elewacji południowej ujęte są w narożnikach pilastrami.
W okresie zaborów Samostrzel stał się ostoją polskości - organizowano tu regularnie zebrania patriotyczne, których symbolem mogą być takie postacie, jak Chłapowscy, S. Garczyński i A. Mickiewicz. W 1921 roku przebywał tu Józef Piłsudski (co upamiętnia zachowana fotografia). W pałacowych wnętrzach rozbrzmiewał głos goszczącego Jana Kiepury. Pod patronatem hrabiny Bnińskiej działała placówka PCK, Stowarzyszenie Młodych Polek oraz parafialny "Caritas". Właściciel Samostrzela w latach międzywojennych, Ignacy Bniński, posiadał bezcenną kolekcję obrazów, porcelany, starodruków itp. Szczycił się zwłaszcza oryginalnym portretem ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Niestety zbiory w czasie II wojny światowej uległy rozproszeniu: część zagarnęli Niemcy, a resztę Rosjanie. W samym pałacu w latach 1940 - 1943 przeprowadzono remont, przeznaczając go na szpital wojskowy. Ta decyzja przyczyniła się do dewastacji samego obiektu i jego otoczenia.
Po wojnie, w latach 1947 - 1982 funkcjonowała tu szkoła rolnicza, a w 1985 roku rozpoczął się remont, który przerwano w 1990 roku i od tego czasu zabytkowy pałac pozostawał bez właściciela. Przez lata opiekował się nim społecznie Tadeusz Przyborowski, mieszkaniec Samostrzela. W 2004 r. zespół pałacowo - parkowy przejęła Agencja Mienia Wojskowego i Ministerstwo Obrony Narodowej z zamiarem utworzenia w nim bazy konferencyjno - wypoczynkowej wojsk NATO.
źródło: Łaniecki S., Pałace, dwory i folwarki powiatu nakielskiego, Sępólno Kraj.- Nakło n. Notecią, 2005
Glinkowski W., Mijająca świetność pałacu, Spotkania z Zabytkami, ok. 2000 r., s. 23 - 24
Samostrzel Park
Samostrzel był gniazdem rodowym Samostrzelskich w XV - XVI w., a od końca XVII w. do wybuchu II wojny światowej - rodu Bnińskich. Okazały pałac, zbudowany w połowie XVIII w., otaczały ogrody w stylu włoskim, które w kierunku północnym przechodziły stopniowo w w naturalny zespół parkowo - leśny. Około 1830 r. podczas przebudowy pałacu zmieniono również kompozycję parku na park krajobrazowy typu angielskiego. Dla celów parkowych zaadaptowano fragment lasu dębowo - grabowego zajmującego malowniczą dolinę Rokitki i jej zbocza. Część zachowanego do dziś drzewostanu pochodzi z tego założenia.
Największe zmiany w pałacu i jego otoczeniu nastąpiły około 1880 r. za czasów Ignacego Bnińskiego i jego żony Emili z Korzbok - Łąckich. Najwięcej pracy i kosztów pochłonęło przekomponowanie i powiększenie założenia parkowego, gdzie najistotniejszym było założenie ogrodu tarasowego usytuowanego na stoku wzgórza, na którym wzniesiono pałac. Został on zlokalizowany na głównej osi widokowej, a poszczególne tarasy połączono schodami umieszczonymi z obu stron założenia. Tarasy zostały wzmocnione murami oporowymi, w których utworzono piwnice ciągnące się w głąb stoku. Tarasy przyozdobiono pergolami, fontannami, a w murach oporowych wykonano nisze mieszczące kopie antycznych rzeźb (zobacz). Na osi elewacji parkowej pałacu wytyczono kolisty podjazd oddzielony od dalszej partii parku krajobrazowego nie zachowanym już murkiem zakończonym balustradą. Wówczas także obszar parku uległ znacznemu poszerzeniu. Motywem jego centralnej części była rzeczka Rokitka, która przepływając w głębokim parowie przez całe założenie tworzyła malownicze zakola.
Ogród tarasowy w Samostrzelu zaliczany był do najbogatszych i najwspanialszych tego typu kompozycji na ziemiach polskich, naśladujący włoskie ogrody renesansowe i nawiązujący do słynnych ogrodów tarasowych z XVI wieku w Tivoli nieopodal Rzymu. Prawdopodobnie projektantem ogrodu był jeden z najlepszych europejskich architektów od parków i ogrodów - Francuz Edward André, a realizatorem kompozycji - belgijski dendrolog Beisenso de Kolono.
Do dzisiaj z ciekawego, wiekowego drzewostanu zachowało się na powierzchni 26 ha parku około 500 drzew, określonych na wiek około 180 - 190 lat. Są to głównie lipy, jesiony, klony, buki oraz dęby. Z iglaków znajdziemy sosnę pospolitą, choinę kanadyjską, cis pospolity, kosodrzewinę, modrzew europejski, oraz świerki pospolite i kłujące. Miano pomników przyrody uzyskały rosnące tu cztery białe topole, trzy jesiony wyniosłe, pięć dębów szypułkowych, dwa buki pospolite, wiąz szypułkowy, klon pospolity, dąb szypułkowy - piramidalny, klon jawor, kasztanowiec biały oraz lipa drobnolistna.
źródło: Łaniecki S., Pałace, dwory i folwarki powiatu nakielskiego, Sępólno Kraj.- Nakło n. Notecią, 2005
Kaja R., Przewodnik po zespołach pałacowych i dworskich, Bydgoszcz, 2002
http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.pl/
