Łańcut - Rzeszów
Początki powstania ratusza sięgają końca XVI w., był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Zbudowany został przez Mikołaja Spytka Ligęzę przypuszczalnie przed 1591 r. ale zapewne na murach wcześniejszej budowli. Według przeprowadzonych ostatnio badań - w podziemiach ratusza odkryto fragmenty starych murów i sklepień oraz piwnice sięgające pod ul. Słowackiego. pytek Ligęza przekazał ratusz radcom miejskim w 1631 roku. Ligęzowa budowla została w XVIII w. przekształcona w stylu klasycystycznym i w takiej postaci dotrwała do połowy XIX stulecia. Ostatni kapitalny remont przeprowadzono w rzeszowskim Ratuszu równo 100 lat po poprzednim - zakończono go w 1996 r. starając się przywrócić budynkowi dziewiętnastowieczny wygląd i wystrój.
Synagoga Nowomiejska (zwana Dużą)
Duża, zbudowana za zezwoleniem Hieronima Andrzeja Lubomirskiego z 1686 r., budowla, posiadająca niegdyś charakter obronny, powstała pod koniec XVII w. lub na pocz. XVIII w. Dokumenty wspominają o Janie Belottim, który w latach 1705-1712 był projektantem i budowniczym synagogi. Barokowa budowla, zniszczona pod koniec okupacji, w latach 1954-1965 odbudowana i nadbudowana, utraciła pierwotny wygląd. Obiekt odbudowano z przeznaczeniem na siedzibę Biura Wystaw Artystycznych i dom pracy twórczej Związku Artystów Plastyków.
Synagoga Staromiejska (zwana Małą)
Jest to nieduża, czworoboczna budowla murowana z kamienia, z przybudówkami i charakterystyczną wieżyczką, nakryta wysokim spadzistym dachem, utrzymana w stylu barokowym. Wybudowana przypuszczalnie na przeł. XVI i XVII w., była kilkakrotnie przebudowywana i odnawiana, m.in. w 1908 r. Niszczona kilkakrotnie przez pożary, zawsze była odbudowywana przez mieszkańców Rzeszowa wyznania mojżeszowego. Po zniszczeniu przez hitlerowców pod koniec okupacji, została w latach 1953-1963 całkowicie odbudowana. Obecnie stanowi siedzibę Wojewódzkie Archiwum Państwowe.
Kościół Farny pw. Św. Stanisława i Św. Wojciecha
Ulica Kościuszki kończy się skrzyżowaniem z ulicą 3 Maja i placem Farnym. Po prawej stronie stoi kościół parafialny pw. św. Stanisława i św. Wojciecha, popularna Fara. Gotycko-barokowa fara miejska należy do najstarszych zabytków Rzeszowa. Jak stwierdzają stare zapisy kościół parafialny istniał już przed 1363 r. Przypuszczalnie pierwszy kościół uległ zniszczeniu podczas wielkiego pożaru (ok. 1427 r.), natomiast powstanie obecnej budowli można datować na pocz. XV w. Najprawdopodobniej najstarsza jego część, czyli gotyckie prezbiterium pochodzi z 1434 r. Na pocz. XVI w. kościół został obwarowany - otoczony ziemnym wałem, później zniszczony przez pożar w 1621 r. i odbudowany w 1623 r. staraniem Mikołaja Spytki Ligęzy. Ołtarz główny z 1730 r. architektoniczny, jednokondygnacyjny na wysokim cokole z kolumnami i bogatym zwieńczeniem. W części środkowej ołtarza znajduje się ołtarz olejny "Ukrzyżowanie Chrystusa" nieznanego malarza z końca XVIII lub pocz. XIX w.
Zespół Klasztorny Bernardynów
Zabytkowy Klasztor Bernardynów z okazałym kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii stanowi znane miejsce odpustowe.
Zespół klasztorny powstał w pierwszej połowie XVII w. w miejscu starszej, XVI - wiecznej budowli sakralnej. Pierwotnie stał tu drewniany kościółek, który miał być zbudowany w 1536 r. Według tradycji powstanie kościółka związane było ze znalezieniem w tym miejscu w 1513 r. figury Matki Boskiej, zwanej Rzeszowską, która znajduje się obecnie w kaplicy stanowiącej Sanktuarium Maryjne. Kościół i budynek klasztoru zostały wzniesione prawdopodobnie w latach 1624-29 przez budowniczych z Lipska. We wnękach ścian prezbiterium znajduje się osiem klęczących, alabastrowych posągów członków rodu Ligęzów (pomniki grobowe). Powstały ok. roku 1630 i są - prawdopodobnie - dziełem włoskiego artysty Sebastiana Sali. Podczas prowadzonych w latach 1954-1959 prac konserwatorskich odsłonięto na sklepieniach parterowych pomieszczeń efektowną dekorację malarską z końca XVII wieku. Barokowe malowidła są najstarszymi zachowanymi na terenie miasta.
Ulica 3 maja
Główny trakt tej części Śródmieścia tworzy zaczynająca się od Fary ulica 3 Maja (niegdyś ul. Pańska, zwana popularnie Paniagą). Od szeregu lat stanowi ona główną promenadę spacerową Rzeszowa i centrum handlowe Śródmieścia. Zabudowę ulicy w głównej mierze stanowią nieduże, proste w formie budynki mieszkalne, w części zaś, reprezentacyjne gmachy użyteczności publicznej. W latach 1950-60 większość starych kamieniczek została poddana gruntownej restauracji, w trakcie której uproszczono ich wystrój architektoniczny. Narożny dom od placu Farnego z księgarnią Domu Książki został zbudowany ok. roku 1840 przez Franciszka Skielskiego, który urządził tam pierwszą w Rzeszowie drukarnię, do której przylegają zabytkowe osiemnasto- i dziewiętnastowieczne kamieniczki.
Po przeciwnej stronie ulicy stoją cztery kamieniczki z przełomu XVIII i XIX w. Dalej po prawej stronie ulicy, w głębi małego placyku znajduje się gmach NBP wzniesiony w latach powojennych, a naprzeciw budynek domu handlowego "Delikatesy", z kawiarnią "Kosmos" na górnej kondygnacji. Budynek ten powstał w wyniku gruntownego przekształcenia okazałego, secesyjnego budynku dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności z trzeciej ćwierci XIX stulecia.
Dalszą cześć ulicy zajmuje zabytkowy zespół obiektów dawnego konwentu Pijarów obejmujący: kolegium - obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Konarskiego, kościół pw. św. Krzyża powszechnie, zwany gimnazjalnym i klasztor - obecnie Muzeum Okręgowe. Za zespołem klasztornym znajdują się dwa ciekawe obiekty z początku XX w.: budynek NBP oraz gmach Banku PKO zbudowany w latach 1906-08 dla Komunalnej Kasy Oszczędności założonej w 1862 r. Gmach wyróżnia się oryginalną architekturą: jego eklektyczna elewacja, o wystroju zbliżonym do pseudogotyku jest mieszaniną wielu stylów.
Zamek Lubomirskich
Zamek Lubomirskich jest najbardziej charakterystycznym obiektem zabytkowym Rzeszowa. W końcu XVI w., na południe od usytuowanego wśród rozlewisk Wisłoka miasta, na terenie odpowiadającym wymogom obronności, ówczesny właściciel Rzeszowa - Mikołaj Spytko Ligęza przystąpił do budowy obronnej rezydencji, będącej trudnego do zdobycia fortalicjum. Jest bardzo prawdopodobne, że w miejscu gdzie obecnie stoi zamek już wcześniej mogła istnieć jakaś budowla. Na podstawie zachowanych szkiców rysunkowych Tylmana z Gameren oraz przechowywanej w Muzeum Czapskich w Krakowie inwentaryzacji Z. Hendla z 1897 roku wynika, że przynajmniej część istniejącej tam wówczas zabudowy została włączona w obręb budynku o charakterze obronnym, posiadającym czworokątny rzut zbliżony do prostokąta. Ten zespół zabudowań otoczony był murem kurtynowym z kamienia o grubości ponad 1,5 m, w którym umieszczone były szczelinowe strzelnice. Można przypuszczać, że liczne zajazdy, a także atmosfera trwogi panująca w Polsce po klęsce pod Cecorą, wpłynęły na to, że po 1620 roku Ligęza, wówczas już Kasztelan Sandomierski, przystąpił do zasadniczej przebudowy swej rezydencji, tworząc z niej nowoczesny na owe czasy zamek typu "palazzo in fortezza". Wały i bastiony w typie nowowłoskim, nawiązujące we fragmentach do fortyfikacji w typie staroholenderskim usypano z lessu, częściowo wzmacniając je kamienno-ceglanym płaszczem, a częściowo obmurowując blokami z surowej gliny. Przy budowie nowego zamku wykorzystano jednak mury kurtynowe ze strzelnicami poprzedniej fortecy jako ściany zewnętrzne trzech skrzydeł nowej. Czwarte skrzydło mógł stanowić przedłużony budynek "dworu obronnego". Zachowaną do dziś masywną i ciężką bryłę zamku tworzy dwupiętrowy zamknięty w czworobok budynek z lat 1903-1905 z obszernym dziedzińcem pośrodku i wysoką wieżą bramną od zachodu. Sześciokondygnacyjna wieża z gankiem dla straży zwieńczona jest interesującym hełmem wykonanym w 1906 r. według pierwotnego, barokowego wzoru. Zamek otacza czworobok kamiennych fortyfikacji z wydłużonymi bastionami na narożach, opartych w zasadniczym zarysie na zasadach szkoły staroholenderskiej, a w części wschodniej na zasadach Pagana. Bastiony noszą imiona: św. Franciszka (płn.-zach.), św. Andrzeja (płn.-wsch.), św. Hieronima (płd.-wsch.) i św. Marii (płd.-zach.). Na narożach bastionów są kamienne wieżyczki (kawaliery) z rzeźbionymi plakietami patronów z 1746 r. Od strony północnej i wschodniej zachowały się resztki fos, a w kurtynie północnej wylot tunelu wycieczkowego. U szczytu wieży znajduje się zegar, wykonany przez znaną fabrykę zegarów wieżowych Michała Mięsowicza w Krośnie w 1904 r., ponownie uruchomiony w 1993 r. fortuny wraz z zamkiem w Rzeszowie została młodsza córka M. S. Ligęzy i jej mąż Jerzy Sebastian Lubomirski. Na pewno już od 1682 do roku 1692 trwała prowadzona przez Tylmana z Gameren przebudowa i rozbudowa rzeszowskiego zamku. Tylman w pełni wykorzystał warunki obronne, a zwłaszcza zbudowane jeszcze przez Ligęzę przeszkody wodne, co zwiększało skuteczność ognia na głównych kierunkach zagrożenia.
Podziemna Trasa Turystyczna
Podziemia rzeszowskiego Rynku to system wyrobisk typu korytarzowego i komorowego, usytuowany na głębokości do 10 metrów.
Rzeszów, lokowany na prawie magdeburskim w 1354 roku, otrzymał liczne przywileje umożliwiające jego rozwój oraz prawo handlowania. Podstawę bogactwa dawało mieszczaństwu rzemiosło zorganizowane w cechy oraz handel. Wśród licznych rzemiosł reprezentowanych w Rzeszowie wyróżniały się: tkactwo, sukiennictwo, krawiectwo, kowalstwo, szewstwo, kuśnierstwo, piwowarstwo, złotnictwo i inne. W prowadzeniu handlu przez kupców rzeszowskich sprzyjało położenie miasta na szlakach handlowych wiodących z Rusi przez Kraków i Śląsk do Niemiec oraz z Gdańska na Węgry. Ogromne znaczenie dla rozwoju Rzeszowa miały również jarmarki odbywające się od najdawniejszych czasów na św. Wojciecha (13 kwietnia), św. Feliksa (30 sierpnia) i św. Barbary (4 grudnia), a także nadane w 1633 roku miastu prawa składu wina i ryb. Na magazynowanie różnorodnych towarów, którymi handlowali kupcy rzeszowscy oraz przyjeżdżający z różnych stron kraju i z zagranicy potrzebne były składy. Ciasne obszarowo miasto średniowieczne, opasane wałami, nie dawało możliwości budowania składów naziemnych na wąskich działkach, zabudowanych domami mieszkalnymi oraz warsztatami rzemieślniczymi, słodowniami, browarami i stajenkami. Rolę magazynów towarowych pełniły piwnice - drążone w gruncie lessowym oraz murowane. Zdarzały się również piwnice drewniane. Piwnice powstawały nie tylko pod kamienicami, ale także pod Rynkiem, ulicami i podwórkami, często na różnych głębokościach dochodzących nawet do 10 m. Tworzyły one nieregularną sieć komór i korytarzy różnych wielkości. Piwnice znajdujące się na II i III kondygnacji zwykle nie pokrywały się z układem wyżej położonych piwnic i wychodziły poza obrys budynków w głąb Rynku i ulic, tworząc podziemną komunikację pomiędzy pierzejami Rynku. Niewykluczone, że oprócz "legalnych", w piwnicach składowane były towary, które chowano przed ocleniem. Przypuszczalnie piwnice stanowiły również schronienie dla mieszkańców w czasie wojen, najazdów, rabunków, których miasto zaznało wiele na przestrzeni wieków. Niektóre piwnice nazywane były "sklepami ziemnymi", zwłaszcza te znajdujące się w I kondygnacji pod kamiennymi. Pełniły one bowiem funkcję handlową. Takie sklepy-piwnice czynne były jeszcze w okresie międzywojennym, a nawet po II wojnie światowej aż do lat 70. Po upadku handlu użytkowano tylko część piwnic. Zlokalizowane w II i III kondygnacji przestały być przydatne, więc zasypywano je śmieciami, gruzem i ziemią albo pozostawiano w postaci pustek. Wejścia do nich zamurowywano. Z biegiem lat obecność rozbudowanej sieci wyrobisk podziemnych stała się dla niego poważnym zagrożeniem. Wskutek rozmiękczania podłoża lessowego wodami z nieszczelnych sieci wodno-kanalizacyjnych piwnice traciły swą stateczność i zaczęły się walić, począwszy od II wojny światowej aż do lat 60, tworząc zapadliska na powierzchni ulic i Rynku. Były tez przyczyną katastrof budowlanych. Usuwanie zagrożeń na obszarze staromiejskim zaczęto w latach 1960-1967 pod nadzorem prof. Feliksa Zalewskiego z krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej. Wtedy to głównie likwidowano komory podziemne ciągnące się wzdłuż południowej i wschodniej pierzei Rynku i pod ulicą Mickiewicza oraz wzmocniono fundamenty najbardziej zagrożonych kamienic rynkowych. Potem prace górnicze przerwano. Wznowiono je dopiero w 1977 roku, nadając im charakter kompleksowej akcji ratunkowej centrum staromiejskiego. Kierował nimi prof. Zbigniew Strzelecki z krakowskiej AGH. Prace zabezpieczające trwają, z krótkimi przerwami, do dziś.
Zabezpieczone piwnice pod niektórymi kamienicami i pod płytą rynkową wykorzystano do utworzenia Podziemnej Trasy Turystycznej. Jej długość, obejmująca 34 piwnice, wynosi 213 m. Piwnice położone są na różnych poziomach, najniższa - na głębokości 9,58 m. znajduje się pod Rynkiem. Trasa spina trzy jego pierzeje: południową, wschodnią i północną. W pierzei południowej Trasę tworzą piwnice pod kamienicą nr 11 i 12, we wschodniej - pod nr 13 i 14, zaś w północnej dochodzi do kamienicy nr 19, pod tarasem której zachowały się relikty najstarszej, średniowiecznej zabudowy Rynku. Ostatnie badania wskazują na to, że pozostałości kamienne nie były piwnicą, lecz budowlą o nie określonej funkcji. Uwagę zwracają przede wszystkim fragmenty kamiennych i ceglanych sklepień, ostrołukowa kamieniarka drzwiowa oraz obramienie okna z łukiem w "ośli grzbiet".
Wejście do Podziemnej Trasy Turystycznej znajduje się w elewacji tylnej kamienicy Rynek 12, na poziomie II kondygnacji piwnic, zaś wyjście - z piwnicy na Rynku obok kamienicy nr 19. Nazwy: "Piwnica Miodowa", "Ratuszowa", "Rzeszowskich", "Ligęzy", "Strzeleckiego", itd. nadane komorom wiążą się z funkcją piwnic oraz z historią kamienic i miasta. Piwnice tworzące Podziemną Trasę Turystyczną pochodzą z XV-XX w.
