Krakowski Kazimierz - Synagogi i Kościoły

Jedną z dzielnic Krakowa, Krakowski Kazimierz zaczynamy zwiedzać od placu Wolnica. Tam pozostawiamy samochód i ulicą Bożego Ciała zaczynamy wędrować uliczkami Kazimierza. Bez znajomości historii Kazimierza, różnorodności społecznej, kulturowej i religijnej trudno było by poczuć, że jest to miejsce, w którym historia przeplata się ze współczesnością a tradycja chrześcijańska przenika się z tradycją żydowską. Wśród wielu zabytków możemy zwiedzić tylko kilka i rozpoczynamy do Kościoła Bożego Ciała:

Kościół Bożego Ciała jest jedną z najpiękniejszych świątyń Krakowa. Posiada niemalże 70-cio metrową wieżę przy zachodniej fasadzie, w której umieszczone są cztery dzwony. Z klasztorem, kościół połączony jest poprzez zewnętrzny krużganek, oparty na arkadach.

Wnętrze świątyni jest połączeniem surowej gotyckiej architektury z barokowym przepychem rzeźbiarskim. Przy jednym z filarów nawy głównej znajduje się przepiękna późnobarokowa ambona o kształcie łodzi, unoszonej na falach, podtrzymywanej przez dwie syreny i delfiny. W tęczy oddzielającej nawę główną od prezbiterium, ulokowana jest XVIII-wieczna figura ukrzyżowanego Jezusa, z figurami Matki Boskiej i św. Jana oraz Marii Magdaleny po bokach. W prezbiterium umieszczony jest potężny ołtarz główny - przykład XVII-wiecznego snycerstwa, przedstawiający w dolnej części Boże Narodzenie, a w górnej zdjęcie z krzyża. Na szczycie ołtarza stoi figura Jana Chrzciciela, który lewą ręką podtrzymuje krzyż, a prawą wskazuje na Baranka Bożego.

Z powstaniem kościoła, wiąże się legenda mówiąca, że złodzieje ukradli z kościoła Wszystkich Świętych monstrancję wraz z Najświętszym Sakramentem, a następnie porzucili ją na bagnach wsi Bawół, kiedy okazało się, że nie jest wykonana ze szlachetnego kruszcu. Została odnaleziona, a na tym miejscu, z fundacji króla Kazimierza Wielkiego i w roku 1342 rozpoczęto budowę wielkiej świątyni miasta Kazimierza założonego przez tegoż króla.

Przemieszczając się ulicą Bożego Ciała a następnie ul. Miodową dochodzimy do Synagogi Tempel:

Synagoga została zbudowana w latach 1860-1862 według projektu Ignacego Hercoka, z inicjatywy Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych i Towarzystwa Religijno-Cywilizacyjnego. Do synagogi uczęszczali wyłącznie Żydzi reformowani, którzy skłaniali się ku asymilacji kulturowej i społecznej z narodem polskim.

Nabożeństwa odprawiano na sposób XIX-wiecznej zreformowanej liturgii. Raz w tygodniu wygłaszano kazania w języku polskim i niemieckim głównie przez kaznodziejów z wykształceniem akademickim. Synagoga posiadała organy oraz chór, w którym w okresie międzywojennym śpiewały kobiety.

W 1868 roku synagoga została rozbudowana przez Teofila Lamyrskiego, a w 1883 roku przez J.Ertla. W 1924 roku nastąpiła ostatnia przebudowa synagogi i taką pozostaje do dnia dzisiejszego.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, następnie urządzili w niej magazyn, a w nawie północnej stajnię dla koni. Niemieccy żołnierze pokryli również część budynku grubą warstwą farby. Po zakończeniu wojny w synagodze ponownie odbywały się nabożeństwa, modlili się w niej zarówno postępowcy jak i ortodoksi, dla których w bocznym pomieszczeniu budynku umieszczono salę modlitewną. Po wojnie na Kazimierz powróciło około 500 Żydów.
Nie było, komu i po co wracać. Dzielnica popadała w ruinę.

W 1947 roku, w północnej części synagogi powstała mykwa. Regularne nabożeństwa odbywały się aż do 1968 roku. W latach 70. odbywały się tylko okazjonalnie, a po śmierci ostatniego kantora Abrahama Lesmana w 1985 roku, zaniechano ich odprawiania, a zamknięta synagoga zaczęła stopniowo niszczeć.

Na początku lat 90. World Monuments Fund z Nowego Jorku wpisał synagogę na listę Programu Dziedzictwa Żydowskiego w Europie Środkowej i Wschodniej. W 1994 roku z inicjatywy World Monuments Fund rozpoczęto gruntowny remont synagogi, na który organizacja przeznaczyła milion dolarów. Całość podzielono na cztery etapy.

W 1996 roku rozpoczęto renowację wnętrza synagogi, której pojęła się firma Rachtan Art Restauro. Przy odnawianiu i konserwowaniu cennych polichromii i sztukaterii pomagały przedwojenne przekazy ikonograficzne wnętrza. W czerwcu 2000 roku ostatecznie zakończono proces rewaloryzacji synagogi, który uwieczniła tablica pamiątkowa w jej wnętrzu oraz gwiazda Dawida zawieszona na ryzalicie fasady.

W kwietniu 2000 roku na synagodze nieznani sprawcy wymalowali faszystowskie hasła oraz wizerunki swastyki i gwiazdy Dawida na szubienicy. Podobna sytuacja miała miejsce 13 czerwca 2004 roku, kiedy to nieznani sprawcy pomalowali synagogę i okoliczne kamienice napisami i wizerunkami o podobnym zabarwieniu. W czerwcu 2002 roku podczas wizyty w Krakowie, książę Karol Mountbatten-Windsor odwiedził synagogę i spotkał się z krakowską społecznością żydowską.

Obecnie synagoga, mimo iż jest nieprzerwanie czynna, to nabożeństwa odbywają się w niej kilka razy do roku m.in. w czasie trwania Festiwalu Kultury Żydowskiej, podczas specjalnych okazji czy największych świąt religijnych. Przez wiele lat, szczególnie przed II wojną światową synagoga była krytykowana przez ortodoksyjną społeczność żydowską uczęszczającą m.in. do synagogi Remuh.

W synagodze znajduje się siedem tablic pamiątkowych, z czego cztery znajdują się w głównej sali modlitewnej, jedna na babińcu, a dwie w przedsionku.

Na zdjęciu pierwsza tablica w języku polskim i hebrajskim została ufundowana w 1954 roku przez Kongregację Wyznania Mojżeszowego w Krakowie. Znajduje się na lewo od Aron ha-kodesz, zaraz obok portretu rabina Ozjasza Thona upamiętnia Żydów, którzy zginęli podczas II wojny światowej

Druga w języku hebrajskim znajduje się na prawo od Aron ha-kodesz i upamiętnia Czesława Jakubowicza, wieloletniego przewodniczącego Kongregacji Wyznania Mojżeszowego i następnie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie.

Trzecia w języku polskim i po części hebrajskim znajduje się na lewo od wejścia do sali głównej i upamiętnia zmarłych zasłużonych członków i ofiarodawców synagogi: Markusa Schönfelda, Jakuba Goldwassera, Izydora Jurowicza, Leona Hochstima, Maksymiliana Ehrenpreisa, Reginę Schönfeld, Wilhelma Krongolda i Adolfa Reifera. Nazwiska były wykuwane na tablicy zaraz po śmierci danego członka. Prawe połowa tablicy nie została zapełniona, czego powodem był wybuch II wojny światowej.

Czwarta w języku angielskim i po części polskim i hebrajskim znajduje się na prawo od wejścia do sali głównej i upamiętnia renowację synagogi przeprowadzoną w latach 1994-2000 oraz jej sponsorów i ofiarodawców.

W synagodze znajdują się 43 barwne witraże ufundowanych przez członków stowarzyszenia w latach 1894-1909 i 1925 oraz 6 okulusów wypełnionych witrażem z motywem gwiazdy Dawida. Są to jedyne zachowane witraże synagogalne w Polsce.

Spacerując uliczkami Kazimierza ulicą Estery udajemy się do Synagogi Kupa przy ulicy Warszauera:

Synagoga została zbudowana w latach 40. XVII wieku z funduszy pochodzących z kasy kahalnej (kupa to po hebrajsku skarb kahału, stąd nazwa). W 1643 roku budowa synagogi została wsparta kwotą 200 złotych przez cech złotników, dzięki którym została ukończona w tym samym roku.

Północna ściana synagogi przylega do średniowiecznego muru obronnego Kazimierza. Jej pierwotny poziom był obniżony o około 80 centymetrów w stosunku do obecnego poziomu posadzki, przez co była w całości schowana za murem i pomiędzy sąsiadującymi budynkami.

W wieku, gdy mury obronne przestały spełniać swoje zadania, przeprowadzono gruntowną przebudowę bożnicy – przekuto nowe okna od strony północnej, podniesiono mury budynku a w główną salę modlitewną przykryto drewnianym sklepienie beczkowym. W związku z budową dzisiejszej ulicy Miodowej powstał średnich rozmiarów ogród. W latach 1830-1834 dobudowano piętrową oficynę, mieszczącą Przedsionek, sanitariaty, a na piętrze babiniec oraz mieszkania dla ubogich rzemieślników. W 1861 roku dobudowano skrzydło zachodnie. Pod koniec XIX wieku doszło do połączenia synagogi z budynkiem znajdującym się po wschodniej strony bożnicy. Ulokowano w niej m.in. modlitewnię Bractwa Ner Tamid.

Na początku XX wieku odsłonięto fragmenty średniowiecznego muru obronnego, który można obecnie oglądać od strony ulicy Kupa. W okresie międzywojennym w synagodze przeprowadzono szereg prac konserwatorskich oraz estetyzujących. Wewnątrz na suficie powstały nowe malowidła, a ogród otoczono kutym płotem. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali wnętrze synagogi. Bezpowrotnie zniszczono bimę, pulpit kantora ze schodkami oraz ruchomy sprzęt liturgiczny.

Po zakończeniu wojny w synagodze przez kilka lat ponownie odbywały się nabożeństwa, a w oficynie północno-zachodniej mieszkali żydowscy repatrianci z ZSRR. 11 sierpnia 1945 roku synagoga została splądrowana podczas antyżydowskich zamieszek na Kazimierzu. Następnego dnia wnętrze synagogi zostało podpalone, ale jednak pożar udało się szybko ugasić. W latach 1946-1947 znajdowała się w niej wytwórnia macy, a do śmierci rzezaka Abrahama Lesmana w 1985 roku, funkcjonowała w jednym z pomieszczeń synagogi rytualna ubojnia drobiu.

W 1951 roku bożnicę przejęła spółdzielnia inwalidzka z przeznaczeniem jej na magazyny oraz zakład produkujący obuwie. Użytkowała ją do 1991 roku. Obecnie synagoga jest w posiadaniu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, która w 1995 roku rozpoczęła jej remont.

Na przełomie 2000 i 2002 roku przeprowadzono rozległe prace konserwatorskie pod kierownictwem Józefa Furdyny, mające na celu przywrócenie synagodze jej dawnego wyglądu. We wnętrzu gruntownie odnowiono Aron ha-kodesz oraz znajdujące się na ścianach oraz suficie polichromie. Prace nad renowacją pochłonęły około 5 milionów złotych, z których 4,25 miliona przekazał Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. 29 kwietnia 2008 roku synagogę odwiedził książę Karol Mountbatten-Windsor z małżonką Camillą, gdzie spotkali się z przedstawicielami polskiej społeczności żydowskiej.

Obecnie synagoga służy, jako miejsce spotkań, koncertów, wystaw, odczytów, szczególnie podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej oraz ookazjonalnie, jakomiejsce kultu religijnego. W galeriach dla kobiet znajdują się korytarze domu gościnnego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie.

Przechodzimy do Synagogo Remu i Cmentarza Żydowskiego. Wejście na teren synagogi prowadzi przez bramę z płaskorzeźbą w tympanonie z hebrajskim napisem: "Synagoga Nowa błogosławionej pamięci rabina Remu". Na murze dziedzińca znajdują się liczne tablice upamiętniające zasłużonych, jak i zabitych podczas II wojny światowej krakowskich Żydów. Zostały one przeniesione po wojnie z innych budynków Krakowa bądź ufundowane przez rodziny poległych. Do synagogi przylega również dom dozorcy i geniza.

Na jednej ze ścian znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca pomordowanych podczas Holocaust krakowskich Żydów, ufundowana przez Henry'ego i Lolę Tenenbaum z Nowego Jorku. Treść w języku hebrajskim, polskim i angielskim brzmi:

"Pamięci żydowskich męczenników – obywateli Krakowa, którzy zostali zamordowani przez niemieckich nazistów w okrutnych latach 1939-1945. Niech ziemia nigdy nie pokryje ich krwi."

Przy synagodze mieści się cmentarz Remuh – kirkut, założony w 1533 roku, na którym znajdują się cenne macewy z XVI i XVIII wieku. Na cmentarzu mieści również grób Mojżesza ben Isserlesa, który został pochowany na nim w 1572 roku. Cieszy się on szczególnym szacunkiem.

I ostatnia Synagogą, którą zwiedzamy jest Synagoga Izaaka.:

Synagogę ufundował kupiec i przewodniczący kahału kazimierskiego Izaak Jakubowicz, po uprzednim otrzymaniu stosownego zezwolenia od króla Władysława IV z dnia 30 kwietnia 1638 roku. Według inskrypcji na ścianie synagogi myśl tej fundacji podsunęła mu żona Brajndla.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia, w tym kutej altanowej bimy, która stała w centralnej części budynku. 5 grudnia 1939 roku hitlerowcy nakazali urzędnikowi gmin żydowskiej Maksymilianowi Drelichowi spalić zwoje Tory. Redlich odmówił, za co został rozstrzelany przed wejściem do bożnicy. Kilka miesięcy później w synagodze urządzono pracownię teatralną. W latach 1943-1944, jako malarz dekoracji pracował tu jawnie Tadeusz Kantor.

W 1997 roku synagoga została otwarta dla zwiedzających. Od tego czasu mieściło się w niej Centrum Edukacji Żydowskiej w ramach, której był realizowany projekt "Synagoga Izaaka". Miał on za zadanie zbieranie pieniędzy na utrzymanie synagogi oraz rekonstrukcję obiektów m.in. odbudowę bimy. Ponadto w synagodze organizowane były liczne koncerty i spotkania o charakterze edukacyjnym, w tym pokaz archiwalnych filmów o przedwojennym życiu kazimierskich Żydów i ich zagładzie w latach II wojny światowej.

Kończymy zwiedzanie w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa w Starej Synagodze:

Synagoga Stara w Krakowie jest jedną z najstarszych zachowanych synagog w Polsce oraz jednym z najcenniejszych zabytków żydowskiej architektury sakralnej w Europie. Do 1939 roku pełniła rolę centralnej synagogi, głównego ośrodka religijnego, kulturalnego, socjalnego oraz organizacyjnego krakowskiej gminy żydowskiej.

Obecnie w synagodze znajduje się oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa - Dzieje i Kultura Żydów. Gromadzi ono od 1958 roku zabytki z zakresu historii i kultury Żydów, przede wszystkim krakowskich. Wystawa najcenniejszych judaików prezentowana jest na stałej wystawie w głównej sali modlitewnej oraz babińcu południowym. Ekspozycja jest podzielona na trzy działy tematyczne: synagoga, święta i obrzędy doroczne oraz życie prywatne i rodzinne. Jest tu także specjalny dział poświęcony martyrologii Żydów krakowskich w okresie II wojny światowej.

Przez dzień pobytu na Krakowskim Kazimierzu można tylko otrzeć się o złożoną historię, czasy świetności i tragedii mieszkańców Kazimierza i przebogate skrzyżowanie kultury Polaków i Żydów z Kazimierza.