W drodze do Grunwaldu
Golub-Dobrzyń to miasto, które powstało w wyniku połączenia dwóch miast - Golubia, położonego w dawnej ziemi chełmińskiej w zakolu po prawej stronie rzeki i Dobrzynia - niegdyś przedmieścia Golubia, znajdującego się na przeciwległym brzegu w ziemi dobrzyńskiej. Pierwsza wzmianka o wsi Golub (villa golube) którą zamieszkiwał rdzenny polski lud, pochodzi z 1258 r. Wcześniej, cała ziemia chełmińska, a więc i Golub, zajęta została przez Krzyżaków. Początkowo miasto rozwijało się świetnie, ale w wojnie polsko -krzyżackiej w 1414 roku mocno ucierpiało. Okres, w którym król Zygmunt III Waza nadał starostwo golubskie (1611-1625) swej siostrze - królewnie Annie Wazównie był bardzo pomyślny dla miasta. Powstały nowe cechy, kwitł handel. W okresie międzywojennym miasto było podzielone, co nie sprzyjało ożywieniu miast.
Nowe Miasto Lubawskie
Nowe Miasto Lubawskie - miasto położone nad rz. Drwęcą, w połowie XIV wieku okolone murami obronnymi z bramami i basztami. Zamek został zbudowany, latach 1334-43 i był siedzibą krzyżackiego wójta okręgu nowomiejskiego. Największy rozwój miasta przypada na XIV wiek. Początek XVIII wieku dla Nowego Miasta był ciężkim okresem - wojna północna, a z nią kolejne zniszczenia i przemarsze obcych armii (wojska szwedzkie, saskie i rosyjskie). Głód i ubóstwo spowodowały liczne zarazy i choroby, które doprowadziły do wyludnienia miasta. Okres XIX wieku to lata kolonizacji niemieckiej oraz lata rozwoju przestrzennego i gospodarczego miasta. Powstało wiele nowoczesnych połączeń drogowych i kolejowych, zbudowano wiele zakładów (tartaki, cegielnie, browary i rzeźnię) i wiele placówek handlowych.
Zabytki: Bazylika Św. Tomasza Apostoła, wzniesiona została w XIV wieku jako gotycka. Warto w niej zobaczyć: kaplicę grobową rodu Działyńskich z XVI w., mosiężną płytę nagrobną wójta bratiańskiego Kunona von Liebensteina ufundowaną przez Wielkiego mistrza Konrada von Jungingena na początku XV wieku, kamienną piętę z XV wieku, rzeźbę Matki Boskiej Łąkowskiej z XV wieku przeniesioną z klasztoru w Łąkach oraz chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego wojewody chełmińskiego i starosty bratiańskiego zmarłego w 1643 roku nazywaną także "chorągwią lisowszczyków". Odcinki murów miejskich z l połowy XIV wieku z resztkami baszt oraz 2-ma bramami miejskimi: Lubawską (zwaną Łąkowską) i Brodnicką (lub Kurzętnicką) pochodzącymi z II połowy XIV wieku. Kościół poewangielicki z 1912 roku, ruiny klasztoru ojców reformatorów z l połowy XVII wieku, cmentarz wojenny z 1945 roku oraz cmentarz ewangelicki z XVII wieku z tablicą nagrobną Pawła Wolwerana z 1649 roku.
Dąbrówno
Dąbrówno – obecnie wieś (do 1945 roku miasto) malowniczo położona na przesmyku między jeziorami Dąbrowa Mała i Dąbrowa Wielka
W 1319 roku wybudowany przez krzyżaków zamek. Przy zamku powstała osada, która w 1326 r. otrzymała prawa miejskie. W ówczesnym okresie przez Dąbrówno prowadził szlak handlowy z Mazowsza do Elbląga i Gdańska. Na dwa dni przed bitwą grunwaldzką w lipcu 1410 r. miasto zostało zdobyte i spalone przez wojska Jagiełły. Po 1525 r. miejscowość została starostwem i należała do rodów magnackich: W XVI wieku osiedlili sie tu wygnani z Czech Bracia czescy (w latach 1548-64). W 1656 miasto zostało spalone przez Tatarów. W roku 1945 Dąbrówno zostało zniszczone w 80% i utraciło prawa miejskie.
Zabytki
Ruiny zamku krzyżackiego. Zamek wybudowany w 1319 r. (skrzydło północne). Po lokacji miasta zamek włączono do systemu obwarowań miejskich. W 1410 zamek został spalony, odbudowany następnie w początkach XVI w.. W wieku XX zamek przeszedł na własność rodziny Straussów, która zamieszkiwała to do 1945 r., kiedy zamek został spalony i zrujnowany
Kościół parafialny (obecnie metodystyczny), zbudowany w latach 1325-1350, przebudowywany w XVII i XVIII w. Nad wejściem do zakrystii znajduje się barokowa, bogato polichromowana empora rodu Finckensteinów z 1724. Płyty nagrobne Olesnitzów i Finckensteinów z XVi i XVII w. Strop nawy pokrywa barokowa polichromia z ok. 1730, ze scenami: Chrzest w Jordanie, Ostatnia Wieczerza, Pascha oraz postacie proroków i alegorie cnót.
Kościół katolicki, neogotycki z drugiej połowy XIX wieku.
Fragmenty murów miejskich z XIV w., zachowały się przy ul. Tylnej, Grunwaldzkiej, przy zamku i wzdłuz jeziora
Kamieniczki z XIX w., - przy ul. Kościelnej i Kościuszki
Synagoga
Grunwald
Pamięć o zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem 14 lipca 1410 r. wciąż żyje w naszej świadomości. Z odległości kilku kilometrów widoczny jest pomnik i metalowe maszty usytuowane na najwyższym wzniesieniu terenu. Całe pobojowisko liczy kilka kilometrów kwadratowych. Szeroką aleją od parkingu przy szosie Stębark – Grunwald zbliżamy się do zespołu pomnikowego. Z granitowego graniastosłupa, spoglądają dwie twarze rycerzy. Stojące obok 30-metrowe maszty z metalowymi proporcami ze znakami wojskowymi Polski i Litwy symbolizują chorągwie, które zatknięto po zwycięstwie.
Częścią zespołu pomnikowego jest amfiteatr Jego arenę zajmuje owalna, prawie dwudziestometrowa, kamienna makieta, która obrazuje rozstawienie wojsk przed bitwą. Oznakowano przypuszczalne miejsca obozów wojskowych oraz miejscowości: Grunwald, Łodwigowo i Stębark.
Pod amfiteatrem mieści się małe muzeum i audytorium, salka kinowa, gdzie możemy obejrzeć fragmenty filmu Krzyżacy, pokazujące bitwę pod Grunwaldem. Wystawę otwiera popiersie króla Władysława Jagiełły. U stropu zawieszono chorągwie: wielką krakowską z orłem w koronie i litewską z Pogonią.
W jednej z gablot widzimy również modele chorągwi wojsk krzyżackich. Na wystawie pokazano mapy i plany, na których zaznaczono przebieg ,,wielkiej wojny” krzyżacko-polskiej w latach 1409—1411 Jest tez kopia jednego tomu kroniki Jana Dlugosza, dzięki którego opisowi znany jest przebieg bitwy pod Grunwaldem oraz "kronika konfliktu" (kopia) zrekonstruowane streszczenie wcześniejszego, zapewne oficjalnego opisu bitwy.
W dalszej części ekspozycji znajduje się duża broń średniowieczna, drzewcowa i obuchowa, jak również miecze, koncerze, tasaki, topory bojowe i ówczesna broń palna oraz kusze. Przedstawiono też zrekonstruowane cale pancerze, broń i tarcze pieszych i konnych wojowników polskich I krzyżackich. Przy końcu wystawy znajduje się gablota z bronią (głównie groty bełtów kusz) znalezioną na pobojowisku grunwaldzkim podczas wykopalisk archeologicznych. Dokumentalne fotografie ukazują groby zbiorowe poległych w czasie bitwy, odkryte podczas badań archeologicznych.
Przed ruinami kaplicy pobitewnej napotykamy potężny kamień z napisem objaśniającym, że głaz ten, od wieków zwany przez Mazurów ,,kamieniem Jagiełły” lub ,,kamieniem królewskim. Kamień leżał w lasku, około 500 m na zachód od kaplicy. W 1901 roku władze pruskie ustawiły go na ruinach kaplicy i opatrzyły napisem objaśniającym, iż w tym miejscu poległ wielki mistrz.
W wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych w latach 1959—1984 odkryto tu groby poległych, drobne militaria, a także poznano kształt i rozmiary kaplicy. Zachowane szczątki zakonserwowano jako trwałą ruinę i przystosowano do zwiedzania.
