Strzelin
Miasto rozsławione i kojarzone jest przede wszystkim z powodu znajdującego się na jej terenach największego kamieniołomu granitu w Polsce. Wspomniany kamieniołom jest tak stary, jak samo miasto. Granit strzeliński wykorzystywany był już w XII w. Używano go m.in. do budowy okolicznych kościołów romańskich np. do miejscowej rotundy Św. Gotarda, a później do budowli gotyckich. W XVIII wieku zbudowano z niego mury miejskie wokół Strzelina. Przypuszczalnie w XIX w. był używany do budowy filarów jednego z mostów warszawskich. Polerowany granit strzeliński często jest używany do wyrobu ozdobnych okładzin architektonicznych. Główny kamieniołom w Strzelinie jest jednym z największych w Europie. Jego wyrobisko ma ponad 100 m głębokości i 600 m szerokości.
Strzelin był w dobrej kondycji przetrwał niemalże do końca wojennej zawieruchy. Wyzwolenie wiązało się z zaciekłymi walkami między Armią Czerwoną i Wehrmachtem. Pożary, powstałe podczas walk i bombardowań trawiły miasto przez kilka tygodni, a zniszczenia najstarszej części miasta sięgnęły 90%.
Obecny wygląd miasta daleki jest od historycznego. Miejsce cienistych uliczek otaczających rynek z ratuszem i wieżą wyższą nawet od wrocławskiej wieży ratuszowej zajęły puste place i powojenne budownictwo o wątpliwym uroku. Niemniej jednak można znaleźć tu ślady historii sięgające zarówno początków siedmiowiecznego miasta, jak i osadnictwa sprzed kilku tysięcy lat.
Zacznę może od historii ratusza, który to powstał najprawdopodobniej na miejscu domu kupieckiego w początkach XIV wieku. Pierwszej przebudowie został poddany dwa wieki później, ale w niedługim czasie został zniszczony przez pożar. Odbudowany w stylu renesansowym w 1564 roku przez kolejne dwa wieki nie ulegał większym zmianom. W 1619 roku spaleniu uległa część wieży ratuszowej, która wprawdzie odbudowana przez Melchiora Hoffmanna, w 1648 roku zawaliła się uszkadzając budynek. Kolejny, większy, pożar w 1706 roku ponownie niszczy dużą część ratusza i wieżę, która na odbudowę czeka trzynaście lat. Uderzenie pioruna w 1817 roku jest przyczyną obniżenia wieży oraz przebudowy całego ratusza. Zniszczony w wyniku działań wojennych ratusz i wysadzona wieża zostały rozebrane. Pozostawiony jako trwała ruina czworoboczny fragment podstawy wieży, zbudowany z kamienia łamanego, zajmuje centralną część obecnego Rynku.
Z rynku kierujemy się w stronę Domu Książąt Brzeskich, który powstał w XVII wieku w miejscu istniejącego wcześniej klasztoru klarysek. Do 1675 r. był kwaterą księcia brzeskiego. Wielokrotnie przebudowywany. W latach późniejszych mieścił się w nim m.in. Urząd Podatkowy. W roku 1815, podczas walk z Napoleonem spotkali się tu car Aleksander I i król pruski Fryderyk Wilhelm III. Po roku 1945 budynek pozostał w ruinie i dopiero w latach 90-tych rozpoczęła się jego renowacja.
Idąc dalej ul. Książąt Brzeskich napotykamy mur, a za nim Kościół p.w. św. Krzyża, wraz z przyległymi zabudowaniami klasztornymi stanowił dawny klasztor Św. Klary, założony przez księcia Bolka I w 1295 r. Spośród pięciu znanych przełożonych klasztoru pięć to księżniczki piastowskie. Jedną z pierwszych opatek była młodsza córka Bolka I - Beatriks, nosząca imię zakonne Anna. Przez kilka stuleci był on jedynym klasztorem na terenie Strzelina. Był miejscem, gdzie kobiety mogły znaleźć schronienie i opiekę, a także posiąść umiejętność czytania i pisania. Oprócz panien z książęcych i rycerskich rodów do klasztoru przyjmowano także córki mieszczan. W okresie reformacji wiele zakonnic przeszło na protestantyzm i w 1540 r. klasztor uległ likwidacji. Opustoszały budynek spłonął w czasie pożaru miasta w 1548 r. Przez pewien okres służył jako spichlerz miejski. Ponownie wraz z kościołem uległ pożarowi w czasie wojny trzydziestoletniej w XVII w. Przybyli w 1689 r. augustianie z Wiednia rozpoczęli odbudowę zniszczonego zespołu budowli. Budynek mieszkalny dawnego klasztoru został odremontowany w skromnym stylu barokowym. Odbudowa została zakończona w 1707 r. W 1811 roku augustianie opuścili miasto. Przez pewien okres czasu w kościele mieścił się szpital wojskowy. Kościół od 1842 r. pełnił funkcję kościoła parafialnego. Podczas wojny w 1945 r. doznał poważnych uszkodzeń i znów podjęto jego odbudowę którą ukończono w 1956 r.
Wiele w historii miasta przeszedł też Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny ufundowany prawdopodobnie przez Piotra Włosta w 1130 r., który w czasie wojen husyckich został spustoszony i zniszczony, a po odbudowie został kościołem cmentarnym Starego Przeworna. Od około 1548 r. prowadzony był przez protestantów. W 1750 r. przydzielono go przybyłym z Czech osadnikom wyznania ewangelicko - reformowanego, osiadłym w pobliskim Gęsińcu. Stąd też zwano go kościołem Braci Czeskich. W końcu XVIII w. przebudowano i powiększono go. Po ostatniej wojnie został opuszczony w wyniku emigracji wiernych tego wyznania. Odbudowano go w 1982 r. jako kościół rzymsko - katolicki.
Będąc w Strzelinie nie można zapomnieć o Rotundzie św. Gotarda, której budynek należy do najstarszych budowli sakralnych na Śląsku. Gdy został wybudowany, pełnił funkcję kościoła parafialnego. W okresie reformacji służył potrzebom polskiej ludności ewangelickiej. Po raz pierwszy kazania w języku niemieckim wygłoszono w rotundzie dopiero w 1616 r. W latach 1689 - 1708 znajdowała się w rękach augustianów, przybyłych z Wiednia. Nabożeństwa ewangelickie w języku polskim odbywały się aż do wybuchu II wojny światowej. Najstarszą częścią kościoła św. Gotarda jest pochodząca z XII wieku dolna partia okrągłej wieży, zbudowanej z łamanego granitu. Była ona nawą pierwotnej świątyni - romańskiej Rotundy. Wewnętrzna średnica okrągłej nawy wynosi 6 m. Od wschodu przylegała do niej półokrągła apsyda. Wysokość zachowanego muru świątyni wynosi 6,5 m. Zachowały się w nim 3 małe okna, umieszczone symetrycznie od południa, zachodu i północy. Na wysokości ok. 4 m od ziemi wystaje z muru pięć kamiennych wsporników. W XIV w. wyburzono apsydę i wschodnią część nawy, dobudowując dwuprzęsłowe, prostokątne wnętrze. Rotundę nadbudowano, zamieniając ją w dzwonnicę. W XV w. do prostokątnego wnętrza dobudowano podobne, nieznacznie tylko węższe. W 1619 r. spłonęła górna część nadbudowanej partii wieży. Wkrótce potem została odbudowana jako ośmiobok przykryty dachem namiotowym.
Zwiedzić możemy też dawną Kaplicę Szpitalna św. Jerzego. Budynek został zniszczony w czasie działań wojennych w 1945 r. Po wojnie został częściowo odbudowany i teraz znajduje się w nim Strzeliński Ośrodek Kultury.
Na koniec pozostała nam jeszcze Baszta Prochowa, która jest jedyną zachowaną basztą dawnych fortyfikacji miejskich. Znajdowała się ona na południowo-wschodnim narożniku pierścienia murów obronnych. Zbudowana jest na rzucie prostokąta o wymiarach 4,5 x 4 m. Jej wysokość wynosi ok. 15 m. Ponieważ grubość muru przekracza 1 m, powierzchnia wnętrz nie osiąga 4 m2. W ścianach widoczne są otwory strzelnicze. Basztę wzniesiono w XV wieku. Górna jej część, z dwoma otworami strzelniczymi pochodzi z XVI w. Baszta na początku XIX w. wraz z przylegającym wówczas do niej ogrodem była własnością szlachcianki Marii Teresy Radziejowskiej i do połowy tegoż stulecia służyła jako wieża widokowa.
